Vài suy nghĩ về việc đọc - hiểu bài thơ Đàn ghi - ta của Lor-ca



(trích)



(...............)

a. Về nội dung:



Bài thơ viết về cái chết của Fe-de-rich-co-Gar-xi-a-Lor-ca, nhà thơ,
nhạc sĩ, kịch tác gia, nhà hoạt động sân khấu thiên tài người TBN vào
năm 1936, khi ông mới 38 tuổi.



Cái chết của Lor-ca là sự kiện gây chấn động lớn không chỉ ở TBN mà còn
với toàn thế giới, không chỉ với lúc bấy giờ mà còn âm vang tới nhiều
năm sau. Thanh Thảo muốn phục sinh thời khắc bi tráng đó, tỏ thái độ
ngưỡng mộ, đau xót và qua đó xây dựng biểu tượng nghệ thuật Lor-ca quá
hình ảnh quen thuộc mà độc đáo: đàn ghi-ta.



b . Về hình thức:



Với Lor-ca, người được coi như một bậc thầy của thi ca hiện đại thế
giới, đại diện tiêu biểu cho một thế hệ nghệ sĩ mới đầy tinh thần công
dân và ý thức cách tân nghệ thuật nên với bài tưởng mộ của mình Thanh
Thảo không muốn dừng lại ở hình thức thông thường, ông thể nghiệm một
hình thức mới, gần gũi với dòng mạch tượng trưng và siêu thực (Lor-ca là
một thành viên) tạm gọi là kết hợp và giao hòa: kết hợp giữa tự sự và
trữ tình, giữa thơ và nhạc, giữa màu sắc thơ viếng phương Đông và chất
bi tráng trong nhạc giao hưởng phương Tây, giữa hệ thống thi ảnh Lor-ca
và hệ thống thi ảnh của chính tác giả . Tất cả lại được đưa vào một cấu
trúc mới cũng mang tính chất kết hợp và giao hòa: giao hòa giữa tính
liên tục trong cốt tự sự với tính gián đoạn trong suy cảm và ngôn ngữ
thơ.



c. Về bố cục bài thơ:



Có thể chia làm 4 đoạn:



- 6 dòng: hình ảnh Lor-ca, con người tự do, nghệ sĩ cách tân trong khung cảnh chính trị và nghệ thuật TBN



- 12 dòng: Lor-ca bị hạ sát và nỗi xót xa về sự dở dang của khát vọng cách tân.



- 4 dòng: niềm xót thương Lor-ca và nỗi xót tiếc những cách tân nghệ thuật của Lor-ca không ai tiếp tục.



- 9 dòng: suy tư về cuộc giải thoát và cách tân giã từ của Lor-ca.



d. Sức gợi của hệ thống hình ảnh:



- Đoạn thứ nhất: hình ảnh Lor-ca được giới thiệu bằng những nết chấm phá, phần nào chịu ảnh hưởng của trường phái ấn tượng:



những tiếng đàn bọt nước

TBN áo chuongf đỏ gắt/

li-la-li-la li-la

đi lang thang về miền đơn đọc

với vầng trăng chếnh choáng

trên yên ngựa mỏi mòn…



những hình ảnh tương phản vừa giúp ta hình dung về Lor-ca vừa gợi ta
liên tưởng đến khung cảnh của một đấu trường, Nhưng ở đấy không phải đấu
trường với cuộc đấu giữa bò tót và đấu sĩ mà là một đấu trường đặc biệt
với cuộcđấu giữa khát vọng dân chủ của công dân Lor-ca với nền chính
trị độc tài, cảu khát vọng cách tân nghệ thuật trong chàng nghệ sĩ
Lor-ca với nền nghệ thuật già nua. Ở đó, nhìn theo góc đọ nào cũng vẫn
chỉ thấy con người tự do và nhà cách tân nghệ thuật mong manh và đơn
độc.



- Đoạn 2: Tây ban nha hát nghêu ngao



Áo choàng bê bết đỏ

Lor-ca bị điệu về bãi bắn

Chàng đi như người mộng du

Tiếng ghi ta nâu

Bầu trời cô gái ấy

Tiếng ghi ta lá xanh biết mấy

Tiếng đàn ghi ta tròn bọt nước vỡ tan

Tiếng ghi ta ròng ròng

Máu chảy



Cái chết bất ngời đến với Lor-ca. con người trong sạch và vô tội ấy dù
luôn bị ám anhar về cái chết cuỷa chính mình vẫn không thẻ nghĩ là nó
lại đnến sớm thế và đến vào lúc chàng không ngờ nhất. Cảnh Lor-ca bị
hành hình với những diễn biến phũ phàng lúc đầu được diễn tả bằng những
hình ảnh thực: áo choàng bê bết đỏ, sau đó sự kiện ấy tạo những cú sốc
dây chuyền được diễn tả theo lối tượng trưng, liên tục chuyển đổi cảm
giác, qua hệ thống những âm thanh vỡ ra thành màu sắc, thành hình khối,
thành dòng máu chảy:



Tiếng ghi ta nâu. Tiếng ghi ta lá xanh biết mấy, tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan, tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy...



- Đoạn thứ 3:



Niềm xót thương Lor-ca và nỗi xót tiếc những cách tân nghệ thuật củaLor-ca không ai tiếp tục.



Không ai chôn cất tiếng đàn

Tiếng đàn như cỏ mọc hoang

Giọt nước mắt vầng trăng

Long lanh trong đáy giếng



Di chúc “khi tôi chết, hãy chôn tôi với cây đàn ghi ta” của Lor-ca được
lấy làm đề từ của bài tho như một thứ “chìa khóa” ngầm hướng người đọc
hiểu thông điệp thực sự của bài thơ. Di chúc này, trong nhận thức của
một người đọc bình thường, hiển nhiên bộc lộ tình yêu say đắm của Lor-ca
với nghệ thuật? Không chỉ có vậy, còn là tình yêu tha thiết với xứ sở
Tây ban cầm? Nhưng Lor-ca không phải là nghệ sĩ sinh ra để nói những
điều đơn giản. Do đó , di chúc của Lor-ca còn có những ý nghĩa khác. Nhà
thơ cách tân là Lor-ca biết thi cac cùa mình một ngày nào đó sẽ án ngữ,
ngăn cản những người đến sau trong sáng tạo nghệ thuạt nen đã dặn lại
cần phải biết chôn nghệ thuật của mông để đi tới. Nhưng vì quá ngưỡng mộ
Lor-ca người ta đã không biết vượt qua Lor-ca.



Chẳng phải do ngãu hứng khi Thanh Thảo viết: “Không ai chôn cất tiếng
đàn/ tiếng đàn như cỏ mọc hoang…” . Câu thơ mở ra nhiều hướng diễn dịch:
là nỗi xót thương cái chết của một thiêu tài; là nỗi xót tiếc hành
trình cách tân dang dở không chỉ với bản thân Lor-ca mafconf với nền văn
chương TBN. Bởi lẽ, nhà cách tân Lor-ca đã chết, nghệ thuật vắng thiếu
kẻ dẫn đường. Nghệ thuật thành thứ cỏ mọc hoang? Nhưng ý thơ đâu chỉ có
dừng lại ở đó. Dường như còn có cả cái buồn của người nghệ sĩ đang tìm
tòi cách tân người phương Đông



Vì rốt cục, không thực sự hiểu di chúc của Lorca. Nỗi đau trước cái chết
của Lorca và trước sự dở dang của một khát vọng cách tân đọng lại thành
những hình ảnh đẹp và buồn được viết theo lối sắp đặt, dựa trên nguyên
lí cốt lõi của cấu trúc gián đoạn:



Giọt nước mắt vầng trăng

Long lanh trong đáy giếng



Do dó, tạo lập một hệ hình ảnh trùng phức, giao thoa, ánh xạ vào nhau gợi những suy tư đa chiều….



- Đoạn kết:



Đường chỉ tay đã đứt

Dòng sông rộng vô cùng

Lorca bơi sang ngang

Trên chiếc ghi ta màu bạc

Chàng ném lá bùa cô gái Di – gan

Vào nước xoáy

Chàng ném trái tim mình

Vào lặng yên bất chợt

li-la l;i-la li-la…



Cái chết thực sự của một nhà cách tân là khi những khát vọng của anh ta
không có ai tiếp tục. Nhưng cái chết đau đớn hơn của một nhà cách tân
văn chương của những kẻ đến sau.



Vậy, nhân danh lòng kính trọng Lor-ca, hãy để cho Lor-ca có được một sự
giải thoái thực sự. Thôi đành chấp nhận định mệnh phũ phàng. ĐƯỜng chỉ
tay bé nhỏ, dòng sông rộng mênh mang hay là phận người thì ngắn ngủi mà
thế giới thì vô cùng. Lor-ca đi vào cõi khác với hình ảnh:



Lor-ca bơi sang ngang

Chiếc ghi ta màu bạc



Các hành động ném lá buầ, ném trái tim vào nước xoáy, vào cõi lặng im
đều mang nghĩa tượng trưng cho sự giã từ và giải thoát, chia tay thực sự
với nhuiwngx hệ lụy của trân gian…



e. Về yếu tố âm nhạc trong bài thơ:



Bài thơ ngoài cấu trúc tự sự còn được chồng thêm một cấu trúc khác: cấu
trúc nhạc giao hưởng, gợi liên tưởng một bề trầm basso ostin= to có phần
nhạc đệm của ghi ta.



Các chuỗi âm thanh luyến láy : li-la li-la li-la li-la sau hai câu thơ
đầu, gợi liên tưởng tiếng vang của chùm hợp âm sau tấu khúc hoặc ca khúc
mở đầu. Chuỗi âm thanh li-la li-la li-la li-la kết thúc bài thơ gợi lên
tiếng vang của chùm hợp âm vĩ thanh, sau khi phần chính của bản nhạc đã
được diễn tấu xong hoặc khi ca khúc đã dừng lời. VIệc “cấy” nhạc vào
một bài thơ trong trường hợp tưởng mộ Lor-ca, nhà thơ, nhạc sĩ, họa sĩ,
nhà cách tân sân khấu sẽ mang ý nghĩa của một sự thành kính và tri âm.



Là một nhà thơ lớn của Tây Ban Nha hiện đại, Lorca đã đem được chất dân
gian Anđaluxia cùng sức sống của xứ sở bò tót vào thơ mình. Lại thạo dân
nhạc, ông thường thích đi khắp xứ như một gã Digan đơn độc mà hát lên
những bài thơ của mình như những khúc romance, ballad. Bởi vậy, Lorca
như một nghệ sĩ kép : thi si kiêm nhạc sĩ. Đàn ghi-ta của Lorca chính là
một lối thơ mà ở đó lời thơ đã hòa vào nét nhạc, hình tượng thơ đã cùng
cấu trúc nhạc bay đôi. Thậm chí, để tiếng nói của thơ mình thêm phong
phú, Thanh Thảo còn mô phỏng những âm thanh từa tựa các nốt đàn ghita,
mô phỏng cả lối diễn tấu vẫn thường đệm cho người hát khi diễn nữa.



Thanh Thảo đã chọn thời điểm bi phẫn nhất của cuộc đời Lorca cho cảm
hứng của thi phẩm : lúc ông bị bắn chết. Lorca luôn dự cảm và bị ám ảnh
khôn nguôi bởi cái chết. Nhưng ông cũng không thể ngờ cái chết phũ phàng
nhất đã ập xuống thân phận mình. Đối với lòng tiếc thương, mọi cái chết
đều ngang trái. Cái chết của Lorca càng ngang trái bội phần. Vì ông bị
phatxit giết hại khi mới 37 tuổi, xác ông còn bị chúng quẳng xuống một
cái giếng để phi tang. Mất mát kinh hoàng là thế, nhưng oái oăm thay,
cái chết còn là một giải thoát. Giải thoát bất đắc dĩ nhưng hoàn toàn.
Hẳn suy tư Thanh Thảo đã bị vây ám giữa những phản trái kia của cái
chết. Nhất là lúc anh đọc được cái câu như một lời nguyện cuối, một di
chúc viết sớm của Lorca : Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn ghi-ta.
Và thế là thi phẩm đã tự chọn cho nó một hình hài : vừa là thơ viếng vừa
như một bi ca.





Tây Ban Nha - Áo choàng đỏ gắt



Thanh Thảo chọn viết về Lorca toàn là những thi ảnh rất siêu thực trong
thế giới nghệ thuật của chính Lorca, mà sau những lãng quên chúng vẫn
không thôi đeo bám Thanh Thảo : đàn ghi-ta, bài ca mộng du, con ngựa
đen, vầng trăng đỏ, chàng kĩ sĩ đơn độc, áo choàng đấu sĩ, sắc máu đấu
trường, cô gái Di gan, lá bùa hộ mệnh, hoa tử đinh hương ( hoa lila )...
Và, tất nhiên, làm sao có thể thiếu được dòng sông cùng với cỏ mọc
hoang vốn là những hình ảnh - biểu tượng từ lâu vẫn miên man với ngòi
thơ Thanh Thảo . Nhờ đó, hình tượng Lorca và suy cảm Thanh Thảo đã nói
chung một thứ tiếng là dòng thi liệu đã trộn vào nhau đó. Trong bài thơ,
Thanh Thảo có dùng những lối kết hợp khá phổ biến ở thơ tượng trưng. Ta
gặp những Tiếng đàn bọt nước, tiếng ghi-ta nâu, tiếng ghi-ta lá xanh,
tiếng ghi-ta tròn, tiếng ghi-ta ròng ròng máu chảy, về miền đơn độc,
vầng trăng chếnh choáng, chôn cất tiếng đàn, đường chỉ tay, dòng sông
rộng... Nhiều thi ảnh được tượng trưng hoá, khiến chúng có dạng một hình
thể chứa nhiều hình ảnh. Đường chỉ tay là hiện thân của thiên mệnh.
Đường chỉ tay đã đứt tượng trưng cho cú giáng phũ phàng trái ngang của
số mệnh. Chiếc ghi-ta tượng trưng cho âm nhạc và thơ ca. Nó là cây đàn
lia của chàng nghệ sĩ tài hoa. Chiếc ghita màu bạc là biến ảnh của chiếc
ghi-ta nâu khi đã sang cõi khác. Đúng hơn, là chiếc ghi-ta đã sang cõi
siêu sinh. Thi sĩ bơi trên chiếc ghi-ta chính là bơi trên con thuyền của
thi ca đang vượt qua bến bờ sinh tử. Lá bùa cô gái di-gan là cái đẹp
huyền bí. Xoáy nước là tai hoạ định mệnh trên dòng sông của số phận,
cũng là cái dòng sông ranh giới giữa cõi sống và cõi chết, giữa thực tại
và hư vô. Hành động ném lá bùa và ném trái tim đều giàu hàm ý tượng
trưng về sự giã từ, sự giải thoát của Lorca... Lối viết này không còn xa
lạ đối với người đọc thơ Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử, Bích Khê, Chế Lan Viên
hay nhóm Xuân Thu nhã tập hồi Thơ Mới. Nhưng, nó đã được Thanh Thảo dùng
nhuần nhị và hài hòa để tạo ra cho thơ mình một cách nói hàm súc. Riêng
cái câu giọt nước mắt vầng trăng trong đoạn bày tỏ nỗi đau xót và tiếc
thương trước cái chết hết sức thương tâm của Lorca mà lời thơ kết hợp cả
trượng trưng thơ Đường với tượng trưng Thơ Mới:



không ai chôn cất tiếng đàn

tiếng đàn như cỏ mọc hoang

giọt nước mắt vầng trăng

long lanh trong đáy giếng



cũng thấy được vẻ súc tích của nó. Có phải câu ấy được viết theo lối
"nghệ thuật sắp đặt" không, mà cứ đơn giản y như đặt hai hình ảnh bên
nhau : giọt nước mắt - vầng trăng thế thôi ? Giữa chúng chẳng có một
quan hệ từ nào. Thì ra, lắm khi, việc tước bỏ quan hệ từ lại là cách gia
tăng nghĩa cho hình ảnh và lời thơ. Vì giờ đây, giữa chúng lại có thể
phát sinh nhiều kiểu quan hệ, tạo ra nhiều làn nghĩa : 1) quan hệ đẳng
lập : giọt nước mắt (và) vầng trăng ; 2) quan hệ song song : giọt nước
mắt (với) vầng trăng ; 3) quan hệ so sánh : giọt nước mắt (như) vầng
trăng ; 4) quan hệ sở hữu : giọt nước mắt (của) vầng trăng ; 5) quan hệ
đồng nhất : giọt nước mắt (là) vầng trăng... Người đọc có một thoáng
phân vân : vậy ý thực của câu thơ sẽ theo nghĩa nào ? Nhưng thoáng ấy sẽ
qua nhanh bởi chỉ có câu trả lời duy nhất : nó phải là sự giao thoa và
lung linh của tất cả các làn nghĩa ấy.



Việc tái hiện sự kiện Lorca bị hành hình với những diễn biến phũ phàng,
dù chỉ là chấm phá, cũng đã ít nhiều đem lại một cái "cốt" cho thi phẩm.
Muốn kể, thì cũng kể được đôi chút. Tâm tư người đọc bị cuốn ngay vào
mạch kể qua các diễn biến ấy với những kinh hoàng, đau đớn và tiếc
thương cho một con người vô tội, một bậc tài hoa oan khuất. Nhưng, dường
như cái mạch kia còn tuân theo các bước phát triển thuộc về cấu trúc
của một ca khúc nữa. Sự kiện Lorca bị hành hình vào bài thơ này đã dàn
thành bốn phần nội dung với những khúc có dụng ý hẳn hoi về độ dài và
tiết nhịp. Đầu tiên, phần giới thiệu, là hình ảnh Lorca theo lối ấn
tượng : những tiếng đàn bọt nước / Tây - ban - nha áo choàng đỏ gắt /
li-la li-la li-la / đi lang thang về miền đơn độc / với vầng trăng chếnh
choáng / trên yên ngựa mỏi mòn. Tiếp nối, phần phát triển, Lorca bị
giết : Tây - ban - nha / hát nghêu ngao / bỗng kinh hoàng / áo choàng bê
bết đỏ / Lorca bị điệu về bãi bắn / chàng đi như người mộng du. Kế đó,
phần cao trào, là nỗi tiếc thương trước sự thực phũ phàng : tiếng ghi-ta
nâu / bầu trời cô gái ấy / tiếng ghi-ta lá xanh biết mấy / tiếng ghi-ta
tròn bọt nước vỡ tan / tiếng ghi-ta ròng ròng / máu chảy // không ai
chôn cất tiếng đàn / tiếng đàn như cỏ mọc hoang / giọt nước mắt vầng
trăng / long lanh trong đáy giếng. Và cuối cùng, phần kết, với hình ảnh
Lorca lìa bỏ tất cả và giải thoát : đường chỉ tay đã đứt / dòng sông
rộng vô cùng / Lorca bơi sang ngang / trên chiếc ghi-ta màu bạc // chàng
ném lá bùa cô gái di-gan / vào xoáy nước / chàng ném trái tim mình /
vào lặng yên bất chợt / li-la li-la li-la...



Sự có mặt của hai chuỗi li-la li-la li-la ở phần đầu và phần kết là thế.
Thú thực, khi mới đọc bài thơ này trong tập Khối vuông Rubic, tôi thấy
cái chuỗi kia là một nét lạ. Nhưng đọc kĩ hơn thì thấy hình như có một
nghĩa lý nào đó hay hay, chứ không hẳn chỉ là những con âm rỗng nghĩa.
Nhưng thực hư ra sao,. Mãi sau, đọc kĩ hơn vào cấu trúc mới vỡ lẽ : té
ra đây lại là sự giao duyên kì thú của thơ và nhạc. Cụ thể là giao thoa
giữa thanh âm và thi ảnh. Mở đầu là hai câu : Những tiếng đàn bọt nước /
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt. Thanh Thảo chọn hai hình ảnh này khởi đầu
một thi phẩm giống như kiểu tạo những âm chủ cho một nhạc phẩm. Chúng
là những tương phản kín đáo mà gay gắt : âm thanh hồn nhiên - sắc màu
chói gắt, tiếng đàn thảo dân - áo choàng đấu sĩ, vẻ khiêm nhường - sự
ngạo nghễ, niềm hân hoan - nỗi kinh hoàng, nghệ thuật - bạo lực, thân
phận bọt bèo - thực tại tàn khốc... Cặp hình ảnh cứ ngỡ tương phùng nào
ngờ lại tương tranh. Nội dung chủ đạo mà thi phẩm triển khai sẽ là phận
người trong một hiện thực đầy tranh chấp đối chọi như thế. Rồi ngay sau
hai câu mào đầu đó là chuỗi âm thanh li-la li-la li-la. Nó như một chuỗi
nốt đàn buông do người đệm đàn (ghi ta) lướt qua hàng dây để kết thúc
phần dạo, đánh dấu khoảng ngắt cho người hát chính thức bắt lời trình
diễn ca khúc. Và thi phẩm cũng kết thúc bằng sự trở lại của chuỗi âm
thanh ấy. Nó tựa những tiếng đàn đệm cuối cùng nhằm tạo những dư âm sau
khi lời hát đã ngừng. Ngẫu hứng mà đầy xao xuyến. Khi âm thanh gây niềm
xao xuyến thì tự nó cũng chất chứa thi vị!



Song, về nghĩa, lila lại chính là một loài hoa có màu tím ngát rất được
người phương Tây ưa chuộng : hoa lila - tức hoa tử đinh hương. Chuỗi âm
thanh kế tiếp gợi hình ảnh những tràng hoa chuỗi hoa bật tím liên tiếp.
Đó là những đoá hoa người đời, người thơ thầm kính viếng hương hồn Lorca
hay chính là ngàn muôn đoá hoa của sự sống đang nảy nở từ cái chết đau
thương của nhà thi sĩ, thể hiện sức sống bất diệt của những giá trị chân
chính trên cõi đời này ?



Mỗi nghệ phẩm là một sản phẩm không lặp lại. Không chỉ nội dung, mà ngay
cả hình thức. Năng lượng sáng tạo có thể tích tụ lâu dài trong cả ý
thức và tiềm thức, bằng cả vốn sống, vốn văn hoá cùng kinh nghiệm nghệ
thuật. Sáng tạo nghệ thuật là thế ; phải thế mới là nghệ thuật. Là người
ham tìm tòi cách tân, Thanh Thảo hiểu rõ điều đó. "Với những bài thơ
hay - thi sĩ sáng tạo với toàn bộ thể chất và tâm linh mình, và không
biết cái nào bắt đầu trước : thể xác hay tâm linh . Đó là cả một quá
trình nhưng sáng tạo là khoảnh khắc. Khoảnh khắc ấy xảy ra càng đột ngột
bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu".